Το Όρνιο (Gyps fulvus) στην ευρύτερη περιοχή του Βάλτου!

«Ο άγιος Αθανάσιος διήρχετο κάποτε τα βουνά κηρύσσων τον λόγον του Θεού και εξομολογών τους αμαρτωλούς. Άμα έφθασεν εις μίαν κορυφήν της Ευρυτανίας, η οποία αποτελεί το σύνορον Θεσσαλίας, Ηπείρου και Στερεάς, επλησίασε μίαν στάνην όπου απέκρυψε την ιδιότητά του και προσποιηθείς τον στρατοκόπον εζήτησε από τους ποιμένας ολίγον γάλα. Εδώ η παράδοσις είναι φανερά αντιποιμενική, διότι διηγείται ότι οι ποιμένες δεν του έδωκαν γάλα, πράγμα το οποίον είναι αντίθετον προς τα ποιμενικά έθιμα, όπως ημπορούν να βεβαιώσουν όλοι όσοι έτυχαν να περάσουν από στάνην… Η παράδοσις μόλα ταύτα επιμένει ότι εις τον Άγιον Αθανάσιον δεν έδωσαν ούτε γάλα. Εκείνος λοιπόν ύψωσε τας χείρας του προς τον Θεόν και κατηράσθη την στάνην, ζητήσας να γίνουν τα πρόβατα όρνια. Αμέσως τα κοπάδια έγιναν φτερωτά και οι ποιμένες έμειναν με της γκλίτσες ξηρές.

- Εσείς δε αθώα πλάσματα του Θεού, είπεν ο Άγιος, να περιπλανάσθε εις τα βουνά και να τα καθαρίζετε από πάσαν ακαθαρσίαν.

Τα όρνια τότε πήραν τα βουνά και επεδόθησαν εις το ανατεθέν έργον των. Μερικά όμως έμειναν εκεί κοντά στο μανδρί των, όπου και σήμερον περιπλανώνται γύρω από τα ερείπια της στάνης, αναζητούντα τους πιστικούς των και τα σκυλιά.Προχθές το βράδυ πέρασα εις την «Αφορεσμένην» - είναι το όνομα της κατηραμένης στάνης και έμεινα εκεί δύο τρεις ώρας. Να ιδήτε, μου έλεγαν πέντε εξ Σαρακατσαναίοι που με συνώδευαν, να ιδήτε ότι άμα βλέπουν άσπρη κάππα, που φορούμε ημείς οι βλάχοι, δεν φεύγουν γιατί θαρρούν πως είμαστε οι δικοί των οι τσοπάνηδες.»

Σ. Γρανίτσας: Τα άγρια και τα ήμερα του βουνού και του λόγγου.

Τα Όρνια ήταν πάντα μια πολύ οικεία εικόνα στους ποιμένες των ορεινών περιοχών. Η λαϊκή φαντασία θέλοντας να δώσει μια μεταφυσική διάσταση στην άρρηκτα συνδεδεμένη ζωή των πουλιών αυτών με τους βοσκούς και τα κοπάδια τους, θέλησε να χρησιμοποιήσει ως γενεσιουργό αιτία τη Θεία βούληση, η οποία πάντα φτιάχνει πλάσματα τα οποία είναι αγαθά και εξυπηρετούν το κοινό συμφέρον. Τα όρη Βάλτου ως γειτονικά των Αγράφων ήταν πάντα ένα ορεινό τοπίο με έντονη την παρουσία του Όρνιου. Δυστυχώς, τις τελευταίες δεκαετίες, ο πληθυσμός του είδους μειώθηκε δραματικά σε όλη τη χώρα (πλην της Κρήτης) και πλέον η παρουσία του στην περιοχή του Βάλτου είναι αποσπασματική.

Το Όρνιο (Gyps fulvus) είναι ένας γύπας. Δηλαδή, ένα πουλί που ανήκει στη μεγάλη οικογένεια των αρπακτικών πτηνών αλλά είναι πτωματοφάγο. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα πουλιά στον κόσμο με άνοιγμα φτερών που κυμαίνεται από 2,30 έως 2,60μ. και μήκος σώματος 97-104εκ. Το ενήλικο έχει ασπρογκρίζο κεφάλι και λαιμό, καφέ ως ασπρογκρίζο φτέρωμα, άσπρο-κίτρινο ράμφος, καφέ-κιτρίνη ίριδα. Το νεαρό πουλί έχει λευκό κεφάλι και λαιμό, κανελί φτέρωμα, μακρύτερα δάχτυλα στις άκρες των φτερούγων, μολυβί ράμφος, και καφέ ίριδα. Ο μακρύς του λαιμός είναι καλυμμένος με χνούδι, για να μπορεί να βυθίζεται στο ψοφίμι χωρίς να εμποδίζεται από πούπουλα. Κατά την πτήση του, το Όρνιο διακρίνεται κυρίως από την κοντή ουρά και τις φαρδιές φτερούγες του. Συνήθως τα Όρνια γυροπετούν σε μεγάλους, αργούς κύκλους, εκμεταλλευόμενα τα θερμά ανοδικά ρεύματα αέρα, ώστε να κερδίσουν ύψος και κατόπιν πλανάρουν με ακίνητες φτερούγες (παθητική πτήση) διασχίζοντας έτσι μεγάλες αποστάσεις.

Το Όρνιο τρέφεται με ψοφίμια κτηνοτροφικών ζώων μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους. Προτιμά κυρίως τα μαλακά μέρη των νεκρών ζώων, δείχνοντας ιδιαίτερη προτίμηση στα εντόσθια. Η οξεία του όραση, οι πτητικές του συνήθειες και κυρίως η αγελαία του συμπεριφορά το βοηθούν να εντοπίζει τα πτώματα πριν τη σήψη, γεγονός ιδιαίτερα ωφέλιμο σε θερμά κλίματα όπου τα νεκρά ζώα αποτελούν εστίες μόλυνσης. Μία ομάδα από 60-80 Όρνια μπορεί να καταναλώσει ένα κουφάρι προβάτου μέσα σε πέντε με 10 λεπτά ή ένα μεγάλο οπληφόρο (αγελάδα, άλογο κλπ.) σε τρεις με τέσσερις ώρες. O χώρος αναζήτησης τροφής εκτείνεται συνήθως σε ακτίνα 30-40 χλμ, αλλά μπορεί να φθάσει και μέχρι τα 200-300 χλμ. Τα Όρνια είναι κοινωνικά πουλιά και φωλιάζουν σε αποικίες που φτιάχνουν σε ψηλούς γκρεμούς. Εκεί φτιάχνουν και τις φωλιές τους στις οποίες γεννούν συνήθως στις αρχές του Φεβρουαρίου. Το μοναδικό αβγό κλωσσάει το θηλυκό για 57 ημέρες, η πτέρωση του νεοσσού επιτυγχάνεται στις 120-140 ημέρες και παραμένει στην φωλιά ή κοντά σε αυτήν, για 3 μήνες περίπου. Τα Όρνια ενηλικιώνονται μετά το 6ο έτος της ζωής τους και έως τότε μπορεί να περιπλανηθούν πολύ μακριά από τις αποικίες στις οποίες γεννήθηκαν, ενώ κάποια μετακινούνται νότια το χειμώνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι κάθε χειμώνα στην Ελλάδα παρατηρούνται άτομα με σήμανση (δαχτυλίδια ή ετικέτες φτερών) από την Κροατία, τη Σερβία κ.α.

Στην περιοχή, η πιο γνωστή αποικία βρισκόταν πάνω από το χωριό Μεγαλόχαρη του νομού Άρτας και τα πουλιά που φώλιαζαν εκεί χρησιμοποιούσαν συχνότατα τα Όρη Βάλτου και την Κανάλα για την ανεύρεση τροφής, καθώς εκεί πολλά κοπάδια αιγών ζουν σε ημιάγρια κατάσταση στο βουνό. Στις ίδιες περιοχές έψαχναν για τροφή και Όρνια από τις υπόλοιπες αποικίες της περιοχής όπως αυτές στα Τζουμέρκα, στα Ακαρνανικά Όρη , στο φαράγγι της Κλεισούρας και στα βουνά του Ασπροποτάμου. Διάσπαρτες στους γκρεμούς των βουνών υπήρχαν βέβαια κι άλλες θέσεις που τα Όρνια χρησιμοποιούσαν ως κούρνιες, την εποχή του χρόνου που δεν είχαν γονεϊκές ευθύνες . Όπως περιγράφει και στο βιβλίο του, πριν από εκατό και πλέον χρόνια ο Σ. Γρανίτσας, το είδος είχε πάντα μια συνεργατική σχέση με τους κτηνοτρόφους και τα κοπάδια τους. Για το Όρνιο τα εκτρεφόμενα ζώα που πέθαιναν στο βουνό ήταν η κύρια πηγή τροφής του και για τους βοσκούς, η εκκαθάριση από τις εστίες μόλυνσης αποτελούσε εγγύηση για την αποφυγή εξάρσεων επιδημιών. Η σχέση του μάλιστα με τη νομαδική κτηνοτροφία στην Ελλάδα, ήταν τόσο ισχυρή ώστε τα Όρνια ακολουθούσαν την ετήσια διαδρομή των κοπαδιών από τα χειμαδιά στα βοσκοτόπια και πίσω.

Δυστυχώς στις μέρες μας, ο πληθυσμός του Όρνιου στην ηπειρωτική Ελλάδα έχει αποδεκατιστεί και κινδυνεύει με ολοκληρωτική κατάρρευση. Σε ολόκληρη την Ελλάδα πλην Κρήτης έχουν απομείνει μόνο 5-6 αποικίες από το Μεσολόγγι ως τον Έβρο, οι οποίες είναι μικρές και δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να διασφαλίσουν τη διάσωση του είδους. Οι δύο κύριες αιτίες για αυτή την τεράστια μείωση είναι:

(α) Η εγκατάλειψη των παραδοσιακών μορφών κτηνοτροφίας σε πολλές περιοχές και η επακόλουθη μείωση των ζώων ελευθέρας βοσκής στα βουνά και η εντατικοποίηση της κτηνοτροφίας υπαγορεύει μια συνεχώς αυξανόμενη ανάγκη για χρήση αντιβιοτικών στα ζώα. Η τακτική λήψη αυτών των ουσιών αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα των γυπών και μπορεί τελικά να οδηγήσει στο θάνατό.

(β) H χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων. Η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων, αν και παράνομη, αποτελεί δυστυχώς συνήθη πρακτική για την ελληνική ύπαιθρο, η οποία έχει ενταθεί ιδιαίτερα το τελευταίο διάστημα. Σκοπός της δηλητηρίασης είναι η εξόντωση ζώων που θεωρούνται λανθασμένα ως επιβλαβή όπως ο λύκος και η αλεπού, καθώς και της αρκούδας ή αδέσποτων ζώων που ενίοτε προκαλούν ζημιές σε παραγωγούς (κτηνοτρόφους, αγρότες). Η χρήση δολωμάτων συμβαίνει και από παράνομους κυνηγούς για τον έλεγχο των θηρευτών των θηρεύσιμων ειδών, π.χ. έλεγχο αλεπούδων που τρέφονται μεταξύ άλλων και με λαγούς, πέρδικες κ.ά. Δυστυχώς, τις περισσότερες φορές, σπάνια και απειλούμενα ζώα, όπως το Όρνιο και άλλα μεγάλα αρπακτικά πτηνά, πέφτουν θύματα της παράνομης αυτής πρακτικής. Οι Γύπες μπορούν να δηλητηριαστούν είτε τρώγοντας απευθείας το δόλωμα είτε τρώγοντας το πτώμα κάποιου ζώου που το είχε προηγουμένως καταναλώσει (δευτερογενής δηλητηρίαση).

Ένας ακόμη, διόλου αμελητέος κίνδυνος, για τα Όρνια αλλά και πολλά άλλα μεγάλα και μικρά αρπακτικά πτηνά, είναι και η πρόσκρουση με ανεμογεννήτριες. Οι δυνητικές επιπτώσεις ενός αιολικού πάρκου (ΑΙΟΠΑ) στους πληθυσμούς των πουλιών, μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:

1. Άμεση θανάτωση λόγω πρόσκρουσης στις πτέρυγες των τουρμπινών ή στα καλώδια μεταφοράς ρεύματος.
2. Ενόχληση που οδηγεί σε εκτόπιση των πουλιών και των γραμμών πτήσεων που αυτά χρησιμοποιούν μακριά από τις τουρμπίνες και τα ΑΙΟΠΑ, το αποκαλούμενο «φράγμα ανάσχεσης» (barrier effect). Ουσιαστικά πρόκειται για έμμεση απώλεια βιοτόπου.
3. Άμεση απώλεια βιοτόπου σαν αποτέλεσμα της κατασκευής των τουρμπινών και των βοηθητικών τους εγκαταστάσεων.

Στην περιοχή του Βάλτου το σχεδιαζόμενο ΑΙΟΠΑ αποτελεί σημαντικό κίνδυνο για τα Όρνια που εξακολουθούν να πετούν στην περιοχή, προερχόμενα από τις κοντινές αποικίες της Αιτωλοακαρνανίας. Η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία έχει εκφράσει την αντίθεσή της με τη χωροθέτηση ΑΙΟΠΑ στα βουνά του Βάλτου, καθώς κάτι τέτοιο θα εκμηδένιζε τις ελπίδες για ουσιαστική επανάκαμψη του είδους στην περιοχή ενώ παράλληλα θα είχε αρνητική επίδραση και στους πληθυσμούς των υπόλοιπων ειδών αρπακτικών πτηνών που ενδημούν στην περιοχή.

Τα τελευταία χρόνια, μια ακόμη απειλή εμφανίστηκε για τους γύπες όλου του κόσμου. Η χρήση του αναλγητικού Δικλοφενάκη (Diclofenac). Στην Ινδία, το Πακιστάν και το Νεπάλ η Δικλοφενάκη χρησιμοποιήθηκε ευρέως την δεκαετία του 1990 για την καταστολή των βοοειδών. Όταν τα ζώα πέθαιναν, η ουσία αυτή παρέμενε στο σώμα τους και καταναλωνόταν στη συνέχεια από τους γύπες, προκαλώντας τους σχεδόν ακαριαίο θάνατο. Σε 10 περίπου χρόνια, οι πληθυσμοί των γυπών στις χώρες αυτές μειώθηκαν δραματικά (για κάποια είδη η μείωση έφτασε το 99%), οδηγώντας ορισμένα από τα πιο κοινά και εμβληματικά μεγάλα πουλιά της Ινδικής υποηπείρου στο χείλος της εξαφάνισης. Αυτό είχε και παράπλευρές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, καθώς τα κουφάρια που δεν τρώγονταν λόγω των χαμηλών πληθυσμών των γυπών γίνονταν βορά των αυξανόμενων πληθυσμών αδέσποτων σκύλων που μετέφεραν και εξάπλωναν τον ιό της λύσσας.

Δυστυχώς η Ευρώπη δε διδάχθηκε από την κρίση των Όρνιων στην νότια Ασία και παρότι υπάρχουν εναλλακτικά ασφαλή φάρμακα, η Δικλοφενάκη εγκρίθηκε για χρήση σε οικόσιτα ζώα στην Ισπανία (όπου ζουν 8 στους 10 γύπες της Ευρώπης) και την Ιταλία και είναι δυνητικά διαθέσιμη σε όλη την Ευρωπαϊκή αγορά. Μια ευρωπαϊκή απαγόρευση θα ενθάρρυνε και τις χώρες της Αφρικής να σταματήσουν την διάδοση της Δικλοφενάκης, η οποία ήδη αρχίζει να επηρεάζει τους Κρίσιμα Απειλούμενους πληθυσμούς των Αφρικανικών γυπών.

Η παρουσία των Όρνιων και όλων των γυπών, εκτός από την προφανή κρισιμότητα της θέσης τους στις οικολογικές διεργασίες των ορεινών οικοσυστημάτων, αποτελούν και είδη σύμβολα, που προξενούν το θαυμασμό στον παρατηρητή και σε πολλές περιπτώσεις έχουν χρησιμοποιηθεί ως πόλος έλξης για οικοτουριστικές δραστηριότητες (Ισπανία, Δαδιά Έβρου κ.α.). Είναι απαραίτητο να σταματήσει η φθίνουσα πορεία του πληθυσμού του Όρνιου στην Ελλάδα και τα βουνά του Βάλτου να γίνουν πάλι σημαντικός τόπος για τη ζωή αυτών των χαρισματικών πουλιών. Για να γίνει όμως πραγματικότητα η επιστροφή του Όρνιου στα ελληνικά βουνά, απαιτείται η ενεργοποίηση της πολιτείας αλλά και η υπεύθυνη περιβαλλοντικά στάση των κατοίκων της υπαίθρου.

Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία
Για τον Τουριστικό Οδηγό Βάλτου!